مقدمه
مفصل شانه یکی از پیچیده‌ترین و متحرک‌ترین مفاصل بدن است. این مفصل، که شامل استخوان بازو (هومروس)، کتف (اسکاپولا) و ترقوه (کلاویکل) است، به انسان اجازه می‌دهد تا بازوی خود را در جهات مختلف حرکت دهد. همین دامنه حرکتی وسیع، شانه را در معرض آسیب‌های متنوعی قرار می‌دهد؛ از پارگی‌های تاندون روتاتورکاف گرفته تا دررفتگی‌های مکرر و آرتروز مفصل گلنوهومرال.
در سال‌های اخیر، پیشرفت‌های چشمگیری در زمینه جراحی شانه صورت گرفته است و روش‌های درمانی از جراحی‌های باز کلاسیک به سمت جراحی‌های کم‌تهاجمی آرتروسکوپیک و جایگزینی مفصل (آرتروپلاستی) حرکت کرده‌اند.
آناتومی و عملکرد مفصل شانه
مفصل شانه از چندین جزء اصلی تشکیل شده است:
مفصل گلنوهومرال: مفصل اصلی بین سر استخوان بازو و حفره گلنوئید استخوان کتف.
مفصل آکرومیوکلاویکولار: بین زائده آکرومیون و ترقوه.
مفصل استرنوکلاویکولار: بین ترقوه و جناغ.
کمربند عضلانی روتاتور کاف: شامل چهار عضله سوپرااسپیناتوس، اینفرااسپیناتوس، ساب‌اسکاپولاریس و ترس‌ماینور که پایداری دینامیک شانه را تأمین می‌کنند.
این ساختار پیچیده سبب می‌شود که هرگونه اختلال کوچک در یکی از عناصر، موجب درد، بی‌ثباتی یا کاهش عملکرد حرکتی شود.
انواع بیماری‌ها و آسیب‌های شانه
مشکلات شانه را می‌توان در چند گروه اصلی تقسیم‌بندی کرد:
پارگی تاندون‌های روتاتورکاف
یکی از شایع‌ترین علل درد و ضعف شانه، پارگی‌های کامل یا ناقص تاندون‌های روتاتورکاف است. این پارگی‌ها می‌توانند ناشی از ضربه، فعالیت‌های مکرر یا فرسودگی ناشی از سن باشند.
دررفتگی و ناپایداری شانه
دررفتگی شانه معمولاً به‌دنبال ضربه اتفاق می‌افتد. در بیماران جوان، این مشکل می‌تواند منجر به ناپایداری مزمن و دررفتگی‌های مکرر شود.
آرتروز مفصل شانه
تخریب تدریجی غضروف مفصلی می‌تواند موجب درد، خشکی و محدودیت حرکتی شود. در مراحل پیشرفته، درمان جراحی با تعویض مفصل شانه ضروری می‌شود.
شکستگی‌های استخوانی
شکستگی‌های استخوان بازو، گلنوئید یا ترقوه به‌ویژه در افراد مسن یا پس از زمین‌خوردگی، نیازمند درمان دقیق و گاهی جراحی هستند.
آسیب‌های ورزشی و ضربه‌ای
ورزشکاران، به‌ویژه در رشته‌هایی مانند والیبال، بیسبال یا شنا، در معرض آسیب‌های ناشی از استفاده بیش از حد یا برخوردهای ناگهانی هستند.
روش‌های جراحی شانه
۱. جراحی آرتروسکوپی شانه
آرتروسکوپی شانه یکی از پیشرفته‌ترین و کم‌تهاجمی‌ترین روش‌های جراحی است. در این روش، جراح از طریق برش‌های کوچک (حدود ۵ میلی‌متر) و با کمک دوربین مخصوص (آرتروسکوپ) وارد مفصل می‌شود و بدون نیاز به برش بزرگ، مشکلات مختلف را درمان می‌کند.
کاربردهای آرتروسکوپی:
ترمیم پارگی‌های روتاتورکاف
درمان ناپایداری شانه و ترمیم لبروم (Bankart repair)
آزادسازی بافت‌های ملتهب در شانه یخ‌زده
برداشتن زائده‌های استخوانی در سندرم گیر افتادگی
مزایا:
درد کمتر پس از عمل
بازگشت سریع‌تر به فعالیت
کاهش میزان عفونت و اسکار پوستی
۲. جراحی باز شانه
در برخی از موارد پیچیده، به‌ویژه در شکستگی‌های شدید یا پارگی‌های وسیع تاندون، جراحی باز بهترین گزینه است.
موارد کاربرد:
پارگی‌های وسیع روتاتورکاف
شکستگی‌های چندتکه سر استخوان بازو
بازسازی‌های پیچیده پس از جراحی‌های ناموفق
۳. آرتروپلاستی شانه (تعویض مفصل شانه)
در آرتروز پیشرفته یا تخریب شدید مفصل، تعویض مفصل شانه راه‌حل مؤثر و قطعی است. این جراحی به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود:
الف. آرتروپلاستی آناتومیک شانه
در این روش، سطوح مفصلی طبیعی با پروتزهایی مشابه آناتومی طبیعی جایگزین می‌شوند. این روش زمانی مناسب است که تاندون‌های روتاتورکاف سالم باشند.
ب. آرتروپلاستی معکوس (Reverse Shoulder Arthroplasty)
در بیمارانی که تاندون‌های روتاتورکاف تخریب شده‌اند، از پروتز معکوس استفاده می‌شود. در این مدل، مکان گلنوئید و هومروس برعکس می‌شود تا عملکرد عضله دلتوئید در جبران حرکات از دست‌رفته تقویت شود.
مزایا:
کاهش درد مزمن
بهبود دامنه حرکتی
افزایش کیفیت زندگی بیماران مسن
۴. جراحی‌های تثبیت شانه در ناپایداری
در بیماران جوان با دررفتگی‌های مکرر، ترمیم لبروم و کپسول مفصل ضروری است. روش‌های متداول شامل:
Bankart Repair: ترمیم لبروم قدامی گلنوئید.
Latarjet Procedure: انتقال زائده کوراکوئید برای افزایش پایداری قدامی در موارد استخوانی.
Remplissage: پر کردن نقص Hill-Sachs با تاندون اینفرااسپیناتوس.
۵. جراحی‌های شکستگی شانه
شکستگی‌های پیچیده سر استخوان بازو یا گلنوئید ممکن است نیاز به فیکساسیون با پلیت و پیچ یا حتی تعویض مفصل داشته باشند.
هدف جراحی در این موارد بازگرداندن آناتومی، پایداری و حرکات طبیعی شانه است.
مراقبت‌های پس از جراحی شانه
بهبودی پس از جراحی شانه به نوع عمل، سن بیمار و همکاری او در فیزیوتراپی بستگی دارد.
اصول کلی عبارت‌اند از:
استفاده از آویز دست (Sling) برای مدت زمان مشخص
شروع تدریجی حرکات پسیو و اکتیو با نظارت فیزیوتراپیست
اجتناب از حرکات ناگهانی یا بارگذاری زودهنگام
تمرینات تقویتی عضلات دلتوئید و روتاتورکاف
بازگشت کامل به فعالیت‌های روزمره معمولاً بین ۳ تا ۶ ماه و برای ورزشکاران حرفه‌ای تا یک سال طول می‌کشد.
نوآوری‌ها و تکنولوژی‌های جدید در جراحی شانه
پیشرفت فناوری تأثیر قابل‌توجهی بر دقت و نتایج جراحی شانه داشته است:
جراحی با کمک ناوبری (Navigation surgery) برای جای‌گذاری دقیق ایمپلنت‌ها
استفاده از پرینت سه‌بعدی برای برنامه‌ریزی قبل از عمل
پروتزهای سفارشی‌سازی‌شده بر اساس آناتومی بیمار
تکنیک‌های بیولوژیک (PRP، سلول‌های بنیادی) برای بهبود ترمیم بافتی
جمع‌بندی
جراحی شانه حوزه‌ای پویا و در حال پیشرفت است که نیاز به تخصص بالا، تجربه بالینی و آشنایی با تکنولوژی‌های روز دارد. هدف اصلی در تمام روش‌های درمانی، بازگرداندن عملکرد، کاهش درد و بهبود کیفیت زندگی بیمار است.
انتخاب نوع جراحی به عواملی چون سن، سطح فعالیت، نوع آسیب و وضعیت بافت‌های نرم بستگی دارد. مشاوره دقیق با جراح شانه و بررسی کامل تصویربرداری‌ها (MRI، CT scan) نقش مهمی در انتخاب بهترین روش درمانی دارد.